De essentie van de interchange

De presentatie startte met drie opdrachten, waarbij aan elke groep gevraagd werd dat één van de leden de rol van observator op zich nam. Het was Smolenaars vooral te doen om wat de observator hierbij ervoer, terwijl zijn mede-groepsleden lekker actief en enthousiast bezig waren om de opdracht uit te voeren. Resultaat was o.a. dat een observator aangaf ‘Spijt te hebben van mijn keuze’ en een ander vertelde ‘Aan deze opdracht had ik wel actief mee willen doen’. Samenvattende conclusie van de opdracht was dat het gevoel om ‘langs de kant te staan’ als minder prettig werd ervaren. Oftewel: ‘Wat ontnemen we de speler als we deze op de bank zetten?’

Inmiddels al weer veel jaren terug werd besloten om de oude regel (maximaal 2 spelers per wedstrijd mogen worden vervangen) in te wisselen voor de regel dat er onbeperkt gewisseld mocht worden. Een spelregelwijziging die het hockey een enorme vernieuwende impuls heeft gegeven. In de oude situatie, niet opgenomen zijn in ‘de basis’, moest je als speler maar afwachten of en wanneer je door de coach werd ingezet. De coach bepaalde dat aan de hand van het verloop van de wedstrijd en/of aan de kwaliteit van het spel van 1 of meer spelers of om sociale redenen (‘ik geef iedereen evenveel speeltijd’). Maar meer dan 2 spelers, later 3, konden er niet gewisseld worden, dus met 5 spelers op de bank (waarvan op hoger niveau ook nog een speler de 2e keeper was) waren er 4 vooral bezig met kansberekening over het alsnog wel of niet in het veld komen.

Wat ontnemen we de speler als we hem of haar op de bank zetten?

Wordt de speler beter als hij op de bank blijft zitten? (foto: KNHB/Willem Vernes)

Als je niet in de basis begon, was de kans op speeltijd beperkt. Dit betekende in het gunstigste geval dat de coach de bankspelers een taak meegaf: ‘Kijk goed naar hoe de rechtsachter opkomt’, ‘Let op hoe de centrumspits de bal aanneemt’. Toch waren meestal de gerechtvaardigde conclusies dat met het op de bank zetten c.q. laten zitten van een speler:
– Hem spelvreugde werd ontnomen.
– Hij geen/minder kans had om te laten zien dat hij het geoefende in de training nu in de wedstrijd kon toepassen.
– De erkenning van zijn omgeving dat hij had bijgedragen aan het resultaat en aan het teamproces aanzienlijk minder was.
– Hij een, als minder aangenaam, ervaren afhankelijkheidsgevoel had van de coach die soms letterlijk zei: ‘Jij zit op de bank en ik bepaal wanneer jij erin komt’.
Zeker bij jeugdspelers was deze werkwijze, ingegeven door de oude wisselregel, pedagogisch vaak contraproductief. Aan de hand van 10 stellingen doorliep Smolenaars alle facetten die te maken hebben met het optimaal inzetten van de interchange.

Effectief gebruik maken van de interchange kan het verschil zijn tussen winst en verlies.

Effectief inzetten van de interchange is bepalend voor succes. (foto KNHB/Koen Suyk)

1 In deze tijd is de interchange noodzakelijk om te presteren

Op basis van de ontwikkeling van het hockeyspel, waarbij nieuwe regels het speltempo enorm hebben opgevoerd (denk aan de self-pass), ontkom je er op topniveau niet aan om de mogelijkheden van de interchange optimaal te benutten. Op die wijze kun je het potentieel van de volledige wedstrijdselectie maximaal inzetten om het gewenste resultaat te bereiken. Tevens geeft het de mogelijkheid om de speelwijze af te stemmen op een afgesproken patroon van wisselen.

2 Goed gebruik van de interchange kan de jeugdopleiding bevorderen

Alle aanwezigen waren het volmondig met deze stelling eens. Op basis van een doordachte toepassing van de interchange kan elke speler de verkregen speelminuten gebruiken om spelelementen te ervaren, te verbeteren en aan te passen. Het geeft elke coach de mogelijkheid om iedere speler telkens het wedstrijdgevoel te laten ervaren en het gevoel te geven bijgedragen te hebben aan het teamproces, uitmondend in een bepaald resultaat. Op elk niveau krijgt de speler de speeltijd die hem de gelegenheid geeft zich te ontwikkelen en wedstrijdervaring op te doen. Bovendien wordt het toepassen van de interchange bepaald door de doelstelling van het team (mogelijk soms zelfs door het beleid van de vereniging). Smolenaars: ‘Nederlands Jongens B is een opleidingsteam. Ervaring opdoen is daarbij de beste leerweg. Daarbij hanteren we de filosofie dat fouten maken niet bestaat. Dat maakt dat het zelfvertrouwen groot is en groter wordt. Het is duidelijk dat dat voor zowel de speler als voor zijn ouders van toegevoegde waarde is. Tenslotte zien we als gevolg van die aanpak dat deze jongens in de hoogste versnelling gaan als ze erin komen.’

 

Als coach elke speler ondersteunen bij het opdoen van speelervaring. (foto: KNHB/Frank Uijlenbroek)

 

Elke coach kan door de interchange iedere speler speeltijd geven.

Indien de coach voorafgaand aan het seizoen c.q. de wedstrijd nalaat om duidelijk aan te geven op welke wijze hij de interchange invult, dan bestaat het gevaar dat er veel ad hoc gewisseld wordt. Dit leidt tot onrust en in het verlengde daarvan onvrede. Op basis van een afgesproken en getraind spelplan heeft de coach in overleg bepaald op welke wijze het wisselschema wordt ingevuld om dat spelplan optimaal uit te voeren. Aspecten die daarin van belang zijn:
– Hoe is de fysieke fitheid van elke speler?
– Welke wijze van press spelen we? Welke wijze van spelen in balbezit kenmerkt ons spel?
– In welke linie wisselen: horizontaal of verticaal? Wissel je b.v. de 3 spitsen in 1 keer of kies je voor een wissel van de rechtervleugelverdediger met de rechtermiddenvelder? Uiteraard dienen dergelijke keuzes allemaal het tactische doel binnen het spelplan.
– Wisselen per speler of met meerdere spelers gelijktijdig? In de ene wedstrijd is het handiger om b.v. 3 spitsen direct na elkaar te laten wisselen en in de andere is het mogelijk efficiënter om ze in één keer alle 3 te wisselen. Dit kan ook te maken hebben met de actuele situatie: b.v. de stand van de wedstrijd, met een verandering bij de tegenstander of bij een wijziging in de eigen manier van spelen.
– Welke codes worden afgesproken voor het wisselmoment?
– Op welke wijze wordt de wissel uitgevoerd? In internationale wedstrijden is er een gebied waarbinnen de wissel moet plaatsvinden. Een onjuiste wissel leidt mogelijk bij een alerte jury tot een signaal naar de scheidsrechter en daaropvolgend een gele kaart of strafcorner.
– Wat kun je als coach doen om onrust te voorkomen? Je hebt middels een sterkte/zwakte-analyse inzicht in het voorkeursgedrag van de spelers. Je formuleert een heldere doelstelling. Vooraf bespreek je dan op welke wijze je door wilt wisselen (b.v. in de breedte of in de lengte, hoe lang, elke wedstrijd een andere startopstelling). Om spelers te laten wennen aan het omgaan met de interchange is een ‘zandloper’ prima te gebruiken. Tijdens partijvormen op de training kan de zandloper 1, 3 of 5 min. lopen, waarna er 1 of meerdere wissels worden doorgevoerd.

De interchange is voor de coach een tool om directe interventies te plegen als de wedstrijdsituatie daarom vraagt. Een voorbeeld is dat als een speler zich in de eerste 4 minuten dat hij speelt onvoldoende aan de afgesproken taak houdt, hij direct kan ingrijpen door een wissel toe te passen. Dit is een signaal naar de speler, waarbij de coach ervoor kan kiezen om het hierbij te laten. Maar het geeft hem ook meteen de gelegenheid de speler kort aan te spreken op wat zijn taak is. Wel is het daarbij essentieel om als coach direct (of vooraf) te bedenken wat de impact van deze interventie is of kan zijn op het met veel moeite uitgedokterde wisselschema. Bovendien moet vanuit de training en vanuit de oefenwedstrijden duidelijk zijn voor de overige spelers dat dit geen invloed mag hebben op hun wijze van spelen. Zij behouden hun focus op hun eigen taak. Daardoor blijft het team in zijn kracht spelen.
Soms kan de coach ook genoodzaakt zijn tot een directe interventie door een blessure van een speler of misschien door een ongelukkige gele kaart van een speler.

Een bijzonder geval met betrekking tot de interchange is de 2e keeper. Op de training is het wenselijk, zo niet een vereiste, om met 2 keepers te trainen, bedoeld om zo wedstrijdsituatief mogelijk te trainen middels intensieve partijspelen. Waarom zit in het weekend de 2e keeper dan vaak werkeloos toe te kijken bij de wedstrijd? Waarom maakt de 2e keeper niet standaard onderdeel uit van de interchange (deze dus niet beperken tot een keeperswissel bij een shoot-out serie)? Vanuit tactisch perspectief kan de moderne coach met lef hier mogelijk veel winst halen!

Op de training 2 keepers en dan tijdens de wedstrijd slechts 1? (foto: KNHB/Koen Suyk)

Bij een ondoordacht gebruik van de interchange en de daarmee gepaard gaande onrust zal de kwaliteit van het spel evenredig dalen. Spelers weten niet waar ze aan toe zijn en zijn met hun aandacht op andere zaken gericht dan op hun eigen taak. Ze zijn bezig op de klok te kijken, ze zijn bezig om hun ‘collega’s’ in het veld te beoordelen en daarmee de coach ervan te overtuigen dat het moment om te wisselen toch echt wel is gekomen.
Zeker op topniveau is het voor de coach en zijn staf een grote uitdaging om het wisselschema zodanig effectief in elkaar te steken dat de kwaliteit van het spel nooit achteruit gaat. Meer specifiek geldt dit voor de aanvallende en verdedigende strafcorner. Want hiervoor betekent het dat meerdere spelers moeten trainen op de diverse onderdelen. Smolenaars stelt het onzin te vinden om te denken dat je zwakker wordt door het wisselen van je beste spelers. ‘Belangrijk is dat je jouw beste spelers nog voldoende fris hebt op het moment dat het er echt om gaat (vaak in de laatste 10 minuten). Juist in die fase vraag je van spelers dat ze nog in staat zijn tot het spelen in een hogere versnelling. Daarbij is het van belang dat de spelers (ook vanuit inspanningsfysiologisch opzicht) geleerd hebben om op deze wijze te trainen. Want wat je in de training hebt geleerd moet je dan in de wedstrijd toepassen (los van de tegenstander).’

Omdat opleiden de doelstelling van Nederlands B is, moet elke speler voldoende speeltijd krijgen. Het is interessant te zien wat het begrip ‘talent’ kan doen met een speler. Waar de één op basis van zijn talent denkt de dingen nog maar half te hoeven doen (of zelfs niet meer), is de ander bezig zijn potentieel als talent nog meer uit te nutten op basis van de gegeven speelminuten. Smolenaars: ‘Als coach zie ik wat er gebeurt en kan ik de realiteit van de wedstrijd en de gevolgen daarvan onder ogen brengen van zowel de talentvolle speler als het team. Als ik vooraf helder communiceer wat het idee achter het wisselschema is en hoe het in elkaar is gezet, dan krijg ik de spelers mee. Een speler heeft de garantie dat hij speelt en weet dan wat er van hem verwacht wordt. En als coach kan ik zien hoe hij zich dan ontwikkelt en weet ik ook beter wat ik van hem kan verwachten. Omgekeerd: als een talent dus nooit of weinig speelt, dan kan ik ook niet zoveel van hem verwachten.’

Het is een ingewikkeld proces om precies uit te dokteren hoe het wisselschema optimaal ingezet kan worden. Daarbij dient rekening gehouden te worden met onverwachte zaken als een blessure, een blessurebehandeling op het veld, een groene of gele kaart, een drietal strafcorners direct op elkaar volgend (in tijd betekent dat bij toptoernooien tegenwoordig 3×45 sec.) enz. Dat betekent dat er altijd een plan B en soms zelfs een plan C beschikbaar moet zijn. In de voorbereiding naar een toernooi moeten meerdere alternatieven getraind zijn.

Het is vaak veel denkwerk om een uitgebalanceerd wisselschema te maken en te trainen. (foto: KNHB)

De zekerheid van het maken van speelminuten is belangrijk voor elke speler. Daarmee krijgt hij het gevoel dat hij kan laten zien wat zijn kwaliteiten zijn. Dat leidt tot een toename van zelfvertrouwen, zeker als gedurende de wedstrijd zijn acties ook nog overwegend succesvol zijn. Indien dit geldt voor alle spelers, dan is het een optelsom van kwaliteit en vertrouwen. Dat zal het team dan ook uitstralen. De lastige kant ervan is dat, op basis van het wisselschema, een speler na b.v. 7 minuten gewisseld wordt. En dat juist op het moment dat het gevoel er helemaal is van lekker, flow, barstensvol zelfvertrouwen. Hier geldt met name dat op bepaalde momenten, in cruciale fases van een wedstrijd de coach het wisselschema minder rigide moet hanteren en meer op zijn gevoel een keuze moet maken. Het iets langer laten staan van de speler heeft uiteraard inspanningsfysiologisch zijn consequenties, maar speltechnisch/tactisch kan het juist een doorslaggevend effect hebben. Dergelijke keuzes maken betekent soms een dun lijntje waarop de coach balanceert.

Smolenaars geeft aan: ‘De oude gedachte ‘Ik moet in de basis starten’ wordt met de interchange helemaal losgelaten. Je weet nu als speler dat je er op een bepaald moment inkomt. In de wetenschap dat je er na 7 min. zeker inkomt, heb je de gelegenheid om in die tijd jouw directe tegenstander enigszins te analyseren. Dan kun je er effectiever jouw kwaliteiten tegenover zetten of het strijdplan van het team net even ‘upgraden’. Als speler lever je op deze manier een volwaardige bijdrage aan het teamresultaat en dat leidt tot meer spelvreugde. Daarmee kom je meer tegemoet aan de behoeften van vooral jeugdspelers:
– Competentie verwerven/verbeteren.
– Verwantschap ervaren binnen een team.
– Energie kunnen inzetten, bewegingsbehoefte invullen.
– Plezier beleven = zelfvertrouwen ervaren/vergroten.’

Smolenaars: ‘Als coach sta je voor de opdracht om het optimale uit elke speler en het team te halen. Uitgaande van de gedachte dat het team vóór het individu gaat, kies ik als coach een setting waarin elke speler op basis van spelen zich kan ontwikkelen. Het geeft mij daarbij direct de verantwoordelijkheid om helder te communiceren waarom en hoe ik de interchange gebruik. En dat daarbij de gekozen en te spelen tactiek leidend is voor mijn startopstelling. Uiteraard moet ik, naarmate het niveau hoger wordt, de interchange situatief (leren) gebruiken. Maar ik streef ernaar om over 70 minuten gezien de maximale energie uit mijn team te halen. Waarbij voor mijn Nederlands B geldt dat (leer)winst maken gaat voor winnen.’
Interessant is het gegeven dat tijdens de laatste WK in Den Haag de Australische coach Rick Charlesworth mede zijn winst haalde door, binnen de K-3-2-3-2 formatie, de interchange veelvuldig toe te passen in 4 lijnen. Daardoor leek de spelkwaliteit langer en beter geborgd te zijn.

Spelers van een team delen een gemeenschappelijk doel en zijn direct afhankelijk van elkaar.

Dat de interchange binnen een team is geaccepteerd zie je terug bij de speler die in een volle sprint vanuit het veld naar de bank loopt en zijn teamgenoot die met dezelfde volle energie het veld insprint. Dit symboliseert de afhankelijkheid van elkaar, het versterken van elkaar én het gebruik maken van elkaars kwaliteiten om uiteindelijk de gemeenschappelijke doelen te bereiken.
Om dit te illustreren liet Smolenaars een mooi clipje zien van ganzen in formatievlucht.